Zasoby wodne zlewni Skawicy i ich gospodarcze wykorzystanie w przeszłości przez człowieka

Abstrakt

Rzeka Skawica wraz ze swymi licznymi dopływami charakteryzuje się wysokimi przepływami wód w ciągu całego roku. Jej przepływ u ujścia do Skawy często jest większy, niż tej drugiej w miejscu ich połączenia. Skawica charakteryzuje się ponadto dużymi spadkami, a strome stoki otaczające dolinę porastają rozległe kompleksy leśne, które od wieków wykorzystywane były gospodarczo w celu pozyskiwania drewna. Tak sprzyjające warunki geograficzne spowodowały, że od samego początku rozwoju osadnictwa w dolinie Skawicy zaczęto wykorzystywać jej wody do napędzania kół wodnych, a następnie turbin. Pracowały one głównie w młynach i tartakach wodnych, ale także w innych zakładach gospodarczych, takich jak folusze, kuźnie czy nawet cegielnie. Pierwszy młyn wodny funkcjonował w świeżo osadzonej Białej już w co najmniej 1564 roku. Natomiast 100 lat później nad Skawicą pracowały oprócz młyna w Białej dodatkowo 3 tartaki wodne w Skawicy. Od tego czasu następował stopniowy rozwój sieci siłowni wodnych. Taki stan rzeczy trwał do około połowy XIX w., gdy wraz z rozwojem na obszarze Karpat tzw. kolei transwersalnej, coraz liczniej zaczęto zakładać młyny i tartaki napędzane silnikami parowymi. Do tego czasu część siłowni wodnych została zlikwidowana, lecz na innych odcinkach rzeki pojawiały się nowe. Niemalże przez cały ten czas ich liczba oscylowała w okolicy 10 obiektów. W drugiej połowie XIX wieku ich liczba nieznacznie spadła, natomiast na początku XX wieku zaobserwowano znaczący wzrost nowych obiektów. W 1920 roku na samej tylko Skawicy (bez jej dopływów) pracowały aż 24 młyny i tartaki wodne. W tym okresie i po zakończeniu II wojny światowej liczne małe koła wodne i turbiny zaczęto coraz częściej montować także na głównych dopływach Skawicy. Na samej tylko Skawicy Sołtysiej zidentyfikowano 12 miejsc, gdzie wykorzystywana była energia wodna. Łącznie w całym dorzeczu Skawicy odnaleziono 69 miejsc, gdzie w XX wieku mieściły się różnego typu siłownie wodne. Nie były to już tylko tradycyjne urządzenia napędzane siłą wody, a coraz częściej towarzyszyły im małe elektrownie wodne. Funkcjonowanie większości z tych urządzeń skończyło się nagle w latach 50. i 60. XX wieku, gdy nastąpiła elektryfikacja wsi w dolinie Skawicy. Od tego czasu koła wodne i turbiny zaczęły być zastępowane silnikami elektrycznymi. Jednak pojedyncze zakłady, napędzane energią wody, pracowały do lat 90. XX wieku. Pomimo znacznego upływu czasu, który minął od powszechnego funkcjonowania zakładów wodnych nad Skawicą i jej licznymi dopływami, nadal nad jej brzegami, mieszczą się pozostałości po dawnych młynach, tartakach, foluszach itp. W jednych przypadkach zachowały się tylko zarysy fundamentów bądź ślad przebiegu młynówki, w innych są to sporych rozmiarów kamienne mury, a jedynie sporadycznie nad brzegami rzek stoją silnie zniszczone budynki tartaków lub młynów wodnych wraz z częścią wyposażenia.
Młynówki, służące głównie do doprowadzani wody na koła wodne umieszczone w tutejszych tradycyjnych siłowniach wodnych, posiadały bardzo różne długości. Większość z nich mierzyła od kilkudziesięciu do około 100–150 m. Najdłuższa z nich, mierząca około 2,1 km długości, mieściła się w Zawoi Dolnej. Największa długość młynówek w zlewni Skawicy funkcjonowała w latach 60. XIX w., gdy ich łączna długość wynosił 7,8 km. Skawicą i jej dopływami dokonywano przez dziesięciolecia spławu kłód drewna wycinanych w lasach zawojskich i skawickich. Potokami spławiano kłody luzem, a dopiero niżej już nad Skawą w Makowie łączono je w tratwy i spławiano nimi w dół drewno i inne towary. W połowie XIX w. w zlewni Skawicy wybudowano 3 urządzenia hydrotechniczne służące do piętrzenia wody i jej spuszczania celem zwiększenia przepływu. W źródłach zachowały się informacje o trzech lokalizacjach klauz w dolinie Skawicy: na potoku Jaworzyna w Zawoi Policznem, na potoku Wełczówka w Zawoi Wełcza i na Mosornym Potoku w Zawoi Mosorne.